گزارش نشست ایوان هم اندیشی (محفل ششم)

استاد ارسطا بحث این جلسه را با موضوع رابطه فقه و اخلاق و این مقدمه آغاز کردند که منظور ما از فقه اجتماعی، رویکرد اجتماعی به مسائل فقهی و به دنبال تنظیم روابط اجتماعی برای سه گروه از مکلفان(شخص حقیقی به عنوان شهروند، جامعه اسلامی و دولت اسلامی) و با رویکردی متمایز از فقه فردی و البته مکمل آن در سه حوزه : هدف، مکلف و موضوعات است که سه ویژگی تکرار پذیری، تدریج در تاثیرگذاری و نیازمند به تدبیر از ویژگی های سه گانه موضوعات آن است. ایشان در تبیین جایگاه اخلاق در فقه اجتماعی، ابتدا با نگاهی به فقه فردی آغاز کردند. مثلا این که ما می دانیم اسلام در باب خانواده و روابط زن و شوهر آدابی(اخلاقی) را مقرر کرده است. آیا اگر به فقیه بگوییم این کارها واجب است؟ پاسخ منفی است. در فضای این پاسخ، فقط در محدوده الزامات(مثلا پرداخت نفقه) واجب است.اما اگر مثلا زن کار خانه را انجام ندهد یا طلب اجرت کند؛ کسی نمی گوید مرتکب حرام شده است.(البته دیدگاه آیت الله تبریزی آن است که در عرف مردم ایران، اقدام به کارهای منزل به صورت شرط مبنی علیه العقد است.) آیا زندگی زناشویی با اکتفا به این تکالیف به نحو مطلوبی شکل می گیرد؟ لذا فقها می گویند شایسته است مرد و زن بر مبنای اخلاقی رفتار کنند و به چارچوب محرمات و واجبات اکتفا نکنند. حالا اگر کسی اخلاق را رعایت نکرد؛ مرتکب حرمت شده؟ نه. پس می تواند کسی عادل فقهی باشد؛ ولی این جهات اخلاقی را در زندگی رعایت نکند. همین مسئله در تعاملات اجتماعی دیگر مثل پش قدم شدن در سلام، کمک به همسایه، مواسات و ... جریان دارد. ترک این امور چه حکمی دارد؟ و اساسا سوال مهم این است که تفاوت دیدگاه فقه اجتماعی و فردی در پاسخ به این سوال چیست؟ اگر ترک این امور جائز باشد؛ آن گاه جامعه ای که بر این اساس شکل می گیرد؛ آیا همان جامعه اسلامی مطلوب است که پیامبرش فرمود: انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق؟ جامعه ای که مردمش به هم سلام نمی کنند. (در عین پرداخت خمس و زکات و مالیات)به همسایه های نیازمند کمک نمی کنند. برخی مانند آیت الله جوادی آملی به این سوال این گونه پاسخ داده اند که جامعه را فقط بر اساس فقه نمی توان اداره کرد؛ بلکه همان اندازه که جامعه نیازمند فقه است؛ نیازمند اخلاق نیز هست. اگر در احکام شرعی به این مستحبات الزام نشده به خاطر آن است که مردم به عسر و حرج نیفتند. اما بر اساس این پاسخ مشکل حل نمی شود. بلکه باید با رویکرد فقه اجتماعی به راه حل برسیم. علت این که این نوع پاسخ ها قانع کننده نیست آن است که از صاحبان این پاسخ سوال می کنیم: این پاسخ که فقه به تنهایی برای اداره کافی نیست و اخلاق هم لازم است و اساسا این تفکیک دلالت بر این می کند که سلسله تعالیمی به نام اخلاق وجود دارد که الزام فقهی ندارند. پس جایز الترک اند. پس در نتیجه و بر این اساس، عملا مشکل را پذیرفته ایم. اگر اخلاق رعایتش الزامی باشد که می شود فقه. پس فقه به تنهایی کافی نیست. حال چه ضمانتی وجود دارد که افراد را به اخلاق وادار کنیم. چون فرمودند که اخلاق داخل الزامات نیست. پس دولت نمی تواند بگوید چرا این امور مستحب در روابط زناشویی رعایت نمی شود. به نظر ما پاسخ را باید در فقه اجتماعی یافت که در جلسه آینده این راه حل را از زاویه نگاه فقه اجتماعی پی خواهیم گرفت.

گفتنی است طرح ایوان هم اندیشی با حمایت دفتر هم اندیشی نهاد رهبری دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران، مقارن با هفته پژوهش، در روز سه شنبه ۲۳ آذر۱۴۰۰ رسما و با حضور ریاست محترم دانشگاه تهران جناب اقای دکتر سیدمحمد مقیمی، آغاز به کار کرد. این برنامه هر روز (شنبه تا چهارشنبه) بعد از نماز عصر و در ضلع شرقی مسجد امام علی علیه السلام دانشکدگان فارابی دانشگاه تهران(واقع در قم، جاده قدیم تهران) تشکیل می شود و موضوعات مختلف در حوزه های فرهنگی و اندیشه ای و میان رشته ای، مورد بحث قرار گیرد. برنامه دی ماه این نشست ها به صورت زیر است: شنبه تفسیر قرآن کریم با تاکید بر موضوع قتل نفس(استاد احمد حاجی ده آبادی)، یکشنبه: رابطه دین و تکنولوژی با تاکید بر هوش مصنوعی(استادان: محمدعلی عبداللهی، مهدی ذاکری، حسین آقابابا و کاظم فولادی قلعه)، دوشنبه: فقه اجتماعی، برمحور نهج البلاغه(هدایت استاد محمدجواد رسطا)، سه شنبه: سبک زندگی قرآنی(هدایت استاد سید احمد میرحسینی) و چهارشنبه: سیره و تاریخ اهل بیت(استادان: محمدعلی مهدوی راد و محمدصفر جبرئیلی) شرکت عموم اندیشوران در این نشست ها آزاد است و مقرر است از تلویزیون اینترنتی دانشگاه تهران نیز پخش گردد.